Við gos undir jökli myndast móbergsfjöll og nái gosið að bræða sig upp úr jöklinum þannig að ekki komist bræðsluvatn að gígnum renna hraun. Slík fjöll, með hraunlögum ofan á móberginu, nefnast stapar. Þekktustu dæmin um stapa á Íslandi eru Hlöðufell og Herðubreið. Um myndun þeirra má til dæmis lesa í bók Þorleifs Einarssonar, Myndun og mótun lands (Mál og menning 1991, bls. 74-75).
Stallurinn á Vífilsfelli er stapi, efsti hluti hans eru blágrýtislög en móberg undir. Toppurinn á Vífilsfelli er hins vegar yngri myndun sem liggur ofan á blágrýtinu og utan í vesturhlíð stapans. Hann er úr móbergi og er hluti af NV-SA gossprungu sem teygir sig frá Henglafjöllum suður fyrir Sandskeið. Þessi sprungustefna er óvenjuleg en þó ekkert einsdæmi en ríkjandi sprungustefna á Suðurlandi er NA-SV.
Vífilsfell er semsagt myndað í tveimur gosum, þar sem hið síðara varð undir þykkari jökli en hið fyrra -- sennilega hvort á sínu jökulskeiði.
[Af Vísindavef Háskóla Íslands]
Flestum þykir Vífilsfell nokkuð fallegt fjall og til eru þeir sem telja það með fallegustu fjöllum á landinu. Tilsýndar er það einkar formfagurt. Það er órjúfanlegur hluti af Bláfjöllum og framvörður þess til norðurs og austurs.
Ekki síður er móbergið uppi á toppfjallinu afskaplega fallegt, sérstaklega sunnan og austan megin. Þar er það einstakt.
En hvernig skyldi Vífilsfell líta út ef toppurinn hefði ekki myndast samkvæmt því sem segir á Vísindavef Háskóla Íslands? Þetta má sjá sunnan við Vífilsfell, þar eru litlir stapar, sumir með lítilsháttar móbergi efst.
Ef móbergið er fjarlægt ofan af stapanum sem þekktur er sem „Sléttan“ þá lítur myndin út eins og hér hægra megin fyrir ofan. Ansi er nú fjallagarðurinn kollóttur og óskemmtilegur ef toppurinn á Vífilsfelli væri ekki þar. Eflaust hefði stapinn fengið annað nafn. Líklega hefði svo einhver spekingurinn velt því fyrir sér hvort ekki mætti breyta fjallinu.
Svona virðist nú landslagið vera rétt saman sett að maðurinn getur eiginlega ekki bætt um betur - jafnvel þó hann reyni það iðulega og þá endar það alltaf með ósköpum.
Jarðfræði Vífilsfells
Jarðfræði Reykjanesskaga
Eftirfarandi grein ásamt myndum er frá vefsíðu ISOR, Íslenskra orkurannsókna um jarðfræði Reykjaness:
Jarðfræðilega nær Reykjanesskagi austur að þrígreiningu plötuskilanna sunnan Hengils. Reykjanesskagi er svokallað sniðrekbelti og fer gliðnunin fram í NA-SV-eldstöðvakerfum, sem eru tugir kílómetra að lengd, með misgengjum, gjám og gígaröðum.
Rekbeltin á Íslandi (svört) hliðrast til austurs frá Reykjaneshrygg (RH) og Eyjafjarðarál (EÁ).
Það gerist um Suðurlands-þverbrotabeltið (SB) og annað þverbrotabelti kennt við Tjörnes (HF) milli Húsavíkur og Flateyjar. Brotabelti á Arnarvatnsheiði (A) og í Borgarfirði (B) eru sama eðlis.
Þau tengja á milli Vestra rekbeltisins (VR) og Snæfellsness-hliðarbeltisins (SN). Vestra (VR), Eystra (ER) og Norðurrekbeltið (NR) eru sýnd svört. VR og ER eru sýnd sem fleygar. Það á að gefa til kynna vaxandi gliðnun annars vegar til suðvesturs í VR og hins vegar til norðausturs í ER.
Yfir Mið-Ísland liggja eldstöðvakerfi. Þau helstu eru gefin til kynna með H (Hofsjökull) og GK (Grímsvötn-Kverkfjöll).
Sniðrekbelti eru sýnd í bleikum lit, annars vegar Reykjanesskagi (RN) og hins vegar spegilmynd hans, Grímseyjar-Axarfjarðarbeltið (GR).
Hliðarbelti Snæfellsness (SN), Suðurlands (SH) og Öræfajökuls-Snæfells (ÖS) eru sýnd í bláum lit. Sveru örvarnar sýna rekstefnuna. Rekhraði er um 1 cm á ári í hvora átt.
Sniðgengisþátturinn kemur fram í nokkurra kílómetra löngum norður-suður sprungum með láréttri færslu og sprunguhólum. Þær eru á mjóu belti sem liggur eftir skaganum endilöngum. Þar verða tíðum jarðskjálftar. Þeir koma í hrinum og eru flestir litlir. Sá öflugasti hefur verið um 6 stig á Richter.
Tímabil eldgosa og gliðnunarhreyfinga annars vegar og sniðgengishreyfinga hins vegar skiptast á og standa hvor um sig í 6-8 aldir. Síðasta gos- og gliðnunartímabili lauk um miðja 13. öld. Tímabil eldgosa eru fundin með aldursgreiningu hrauna með hjálp öskulaga og C14- aldursgreiningum, auk skráðra heimilda um gos eftir landnám.
Aðeins tvö síðustu gostímabilin eru vel þekkt, það þriðja að nokkru leyti en helst til fá hraun því tilheyrandi hafa verið aldursgreind. Eldstöðvakerfin hafa ekki verið virk samtímis heldur hefur gosvirkni á þeim flust á milli þeirra með löngum hléum á milli.
Á Reykjanesskaga eru sex eldstöðvakerfi. Miðstöð þeirra ákvarðast af mestri hraunaframleiðslu í sprungugosum.
Sprungusveimar eldstöðvakerfanna, með gjám og misgengjum, eru miklu lengri en gossprungureinarnar. Þar hafa kvikuinnskot (berggangar) frá megineldstöðvunum ekki náð til yfirborðs.
Í fimm af eldstöðvakerfunum er háhitasvæði. Hitagjafi þeirra eru innskot ofarlega í jarðskorpunni. Boranir á háhitasvæðunum hafa sýnt að 20-60% bergs neðan 1000-1600 m eru innskot.
Súrt berg og öskjur eru ekki í eldstöðvakerfum skagans. Veik vísbending er þó um kaffærða öskju á Krýsuvíkursvæðinu, og í Hengli kemur fyrir súrt berg í megineldstöðinni en það er norðan þrígreiningar plötuskilanna (gosbeltamótanna). Bergfræði gosbergsins í eldstöðvakerfunum spannar bilið frá pikríti til kvarsþóleiíts.
Brennisteinsfjallakerfið hefur verið virkast af eldstöðvakerfum skagans eftir ísöld og framleitt mest hraun, bæði að flatar- og rúmmáli.
Hvert hinna þriggja gostímabila sem greind hafa verið byrjaði þar um 200-300 árum fyrr en hin komu til. Endurtaki það sig mætti ætla að Brennisteinsfjallakerfið færi að nálgast nýtt upphaf miðað við lengd undanfarinna sniðgengistímabila. Hin myndu svo fylgja eftir með löngum hléum á milli.
Kristján Sæmundsson, 2010.
[Til að auðvelda lestur greinarinnar hafa hlutar hennar verið feitletraðir og auk þess hefur greinaskilum verið fjölgað í sama tilgangi. Allt er þetta á ábyrgð ritstjóra vefsins.]